.png)
Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ
Γράφει ο Κώστας Γ. Τσιλιμαντός
Στον ανωτέρω τίτλο η λέξη «ελληνική» είναι περιττή, διότι μπορεί να γράφτηκαν στα νεώτερα χρόνια και αλλού «τραγωδίες», αλλά κατά μίμηση του όρου. Αυθεντική είναι μόνον η ελληνική.
Αλλά και αυτή μόνον για έναν αιώνα, τον πέμπτο π.Χ. εκεί που ο πολιτισμός με την τραγωδία έφτασε στο μεγαλύτερο ύψος της ακμής του. Εκεί ανθίζει και ωριμάζει. Χάνεται η δημοκρατία, σβήνει και αυτό το μεγαλειώδες άνθος.
Εμείς εδώ δεν θα ασχοληθούμε με το πώς γεννήθηκε και πως εξελίχθηκε η τραγωδία, στην οποία αρχικά πρωταγωνιστούσαν στη σκηνή οι θεοί. Αυτά μπορεί να τα βρεί κανείς εύκολα σε οποιαδήποτε Γραμματολογία.Όταν απομακρύνθηκαν οι θεοί από τη θυμέλη και αυτό σημαίνει ότι πρωταγωνίστησε στη σκηνή ο άνθρωπος, και αυτό το δεύτερο σημαίνει ότι το άτομο έγινε αυτεξούσιο, δηλαδή απέκτησε την ικανότητα να διατηρεί την ελευθερία της σκέψης και δράσης του και το δικαίωμα να επιλέγει, αντιμέτωπος με τη μοίρα του και δημιουργός της ζωής του, τότε πλέον δεν έχομε πάλη θεών αλλά πάλη θνητών στη σκηνή.
Ευθύνη και ελευθερία δημιούργησαν τη γνήσια τραγωδία, που έλαβε την υψηλή μορφή της στον 5ο π.Χ. αιώνα στην Αθήνα, που ο Πίνδαρος την ονόμασε «δεινόν πτολίεθρον» κι αργότερα ο Ισοκράτης σχολείο όλης της Ελλάδος.
Ξεκινώ με ένα παραλληλισμό. Πώς εισέρχεται ένας πιστός στην εκκλησία, με ευλάβεια και δέος, έτσι πρέπει να φανταστούμε τον αρχαίο θεατή προσερχόμενο στο θέατρο, που ήταν το ιερό τέμενος του Διονύσου,-θεού της τραγωδίας- στη νότια πλευρά της Ακρόπολης. . Παρακολουθούσε ένα ποιητικό προϊόν μιας έντονα ηρωικής και θρησκευόμενης εποχής, που μπορεί να είναι μύθοι εφτακοσίων ή χιλίων χρόνων πιο παλιοί. ( Τρωικός , Μυκηναϊκός, Θηβαϊκός, Αργοναυτικός Κύκλος).
Αυτή την ευλάβεια και το δέος, δεν τα έχει ο σημερινός θεατής, για τον απλούστατο λόγο ότι η θρησκεία σε εμάς έχει αλλάξει και ο σημερινός κόσμος μας είναι θρησκευτικά και μεταφυσικά αφυδατωμένος . Ο τραγικός λόγος προϋποθέτει Δία και Δωδεκάθεο. Η κραυγή στο Δία συγκλόνιζε. Χωρίς αυτά εμείς τι μπορούμε να καταλάβουμε από το ρίγος που πρόσφερνε τότε μια τραγωδία…
Εκεί αποκαλύπτονταν ένας κόσμος άλλου τύπου και διαμετρήματος, με λόγο υψηλού ύφους, και ανεπανάληπτης λάμψης, που δεν είναι ο δικός μας κόσμος .Ένα σκαλοπάτι πάνω από τους θνητούς, ένα πιο κάτω από τους θεούς- το ενδιάμεσο αυτό επίπεδο είναι ακριβώς το επίπεδο της τραγωδίας. (Τερζάκης). Αυτά εύκολα λέγονται, αλλά πώς βιώνονται; Η τραγωδία υπήρξε βίωμα και μάλιστα συγκλονιστικό. Ο θεατής έβγαινε διαφορετικός στην έξοδο απ’ το θέατρο, απ’ ότι εισέρχονταν. Το θέατρο για τους Αθηναίους έγινε το μεγάλο σχολείο, όπου σφυρηλατούσε το πνεύμα και το ήθος της εποχής. Tότε η λέξη ψυχαγωγία δεν σήμαινε μόνο διασκέδαση, αλλά και ανύψωση της ψυχής.
Η γλώσσα της τραγωδίας χρειάστηκε νέο εκφραστικό λόγο, νέα γλώσσα για να περικλείσει τις μεγάλες ιδέες της, κάθε τραγωδός ήταν και γλωσσοπλάστης και έτσι η ελληνική γλώσσα έγινε η γλώσσα με τα υψηλότερα γλωσσικά σχήματα κα διδάγματα.
Βασικό στοιχείο υπήρξε η Σύγκρουση, αυτό που οι αρχαίοι ονόμαζαν «αγών». Ποτέ ατομικές περιπτώσεις και οι ήρωες, ποτέ τυχαία πρόσωπα, μόνον υπεύθυνα άτομα με υπεύθυνες θέσεις εναντίον ακατανίκητων δυνάμεων. Και η σύγκρουση υπήρξε μεγαλειώδης.
Και το περιστατικό, είναι τραγικό , διότι πέρα από ωμές διατυπώσεις, είναι υψηλός λόγος που δονεί, είναι γιατί σε κάνει να υψωθείς σε μια ιδέα.
Κάθε τραγικό για να επέλθει σύγκρουση στηρίζεται απαραίτητα επάνω σε μια ασυμβίβαστη αντίθεση. Μόλις εμφανισθεί συμβιβασμός ή γίνει δυνατός , το τραγικό εξαφανίζεται
Σύγκρουση αξιών, σύγκρουση παλαιών με καινούργιες, με κατεστημένες δυνάμεις, με το πεπρωμένο, με θεούς, και πάντα με προκύπτουσα σημασιολόγηση της ζωής και του κόσμου.
Η πτώση του ήρωα με ανυπέρβλητες δυνάμεις είναι τελικά αναπόφευκτη, αλλά ΧΩΡΙΣ ΗΘΙΚΗ ΗΤΤΑ, χωρίς εκμηδένιση του ατόμου, με έξαρση του ηρωισμού και της πάλης. ΜΕ ΔΙΚΑΙΩΣΗ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ, διότι ο ήρωας αιρόταν σε ένα ιλιγγιώδες για την τόλμη του ύψος, που η αναπόφευκτη πτώση του το εξευγένιζε. Η πτώση μετά την άνοδο είναι ένας φυσικός νόμος, όπως ο θάνατος διαδέχεται τη ζωή. Αν δεν έπεφτε, θα ήταν για πάντα κυρίαρχος όπως ο θεός. Και τότε πως θα υπήρχε λύτρωση, από τη θεϊκή απολυταρχία;
Η τραγωδία σαλπίζει το δικαίωμα του ανθρώπου να κυβερνά τον εαυτό του, να έχει την ευθύνη των πράξεών του και να πληρώνει για τα σφάλματά του (Αλ. Σολομός).
Oι ήρωες με την ποικιλία των τυχών, τη σφοδρότητα των παθών, με το μεγαλείο του αγώνα τους, συγκλονίζουν τον θεατή.Τίποτα πιο τρομερό από τον Άνθρωπο «κουδέν ανθρώπου δεινότερον».
Ερμηνεία τραγωδίας χωρίς άδοντα χορό, είναι ως να παρακολουθείς στην εκκλησία το Θείο δράμα χωρίς ψάλλοντας χορούς. Τίποτε δεν διαδραματίζεται στη σκηνή χωρίς την επέμβαση χορού, δηλ. τη συλλογική αντίδραση.
Ο χορός στην τραγωδία αντιπροσωπεύει την κοινή μοίρα, την κοινή γνώμη των ανθρώπων. Το χορικό άσμα στην τραγωδία έχει λειτουργική σχέση με το δραματικό έργο. Στα χορικά διακρίνουμε τις μεγάλες δυνάμεις που κυβερνούν το δράμα. Εμείς μόλις το 1930 με τις Δελφικές γιορτές ανακαλύψαμε το μέλος του χορού, χάρις στο Σικελιανό.
Νομίζω πως το ελληνικό μοιρολόι που απαγγέλουν τραγουδιστά, κάποιες γυναίκες στα χωριά ακόμη και σήμερα, πάνω στο φέρετρο, μας δίνει κάποιο απτό δείγμα του είδους. Τα ελληνικά μοτίβα προσφέρουν λύσεις στις σημερινές δυσκολίες ανεβάσματος των χορικών μιας τραγωδίας.
Τρείς λέξεις ακόμα, κλειδιά στο θέμα μας.
ΑΤΗ: Πνευματική τύφλωση που προκαλούν οι θεοί στον ήρωα, ώστε να οδηγηθεί μόνος στην καταστροφή του, επακόλουθο της «Υβρις» του. .Θυμίζει το «Μωραίνει Κύριος όν βούλεται απολέσαι».
ΥΒΡΙΣ: Η αλαζονική συμπεριφορά του ανθρώπου, που οδηγεί στην υπέρβαση του ηθικού και θεϊκού νόμου και επέφερε την την ΤΙΣΙΝ (ανταπόδοσιν εκδίκησης). Αθάνατο χαρακτηρισμό της Ύβρης έδωσε ο Αισχύλος «Ύβρις εξανθούσα εκάρπωσε στάχυν άτης. Όθεν πάγκλαυτον εξαμά θέρος»(Πέρσαι,821-2) γιατί όταν η αλαζονεία ανθοφορήσει, (φθάσει στην ακμή της) καρπίζει ολεθροφόρο στάχυ και από εκεί θερίζει τρυγητό πολύδακρυ.
ΕΡΙΝΥΕΣ: Γυναικείες θεότητες ( Τισιφόνη, Αληκτώ, Μέγαιρα) που τιμωρούν (ΤΙΣΙΣ) την αδικοπραγία, κυρίως τα εγκλήματα κατά συγγενών. (Λεξ. Μπαμπινιώτη). Οι Ερινύες βγαίνουν από τα κατάβαθα μιας ψυχής.
Τέλος, οι προσωπίδες που φορούσαν οι ηθοποιοί, πρόσφεραν στον ηθοποιό την έκ-σταση, δηλ, την έξοδο από τον εαυτό του και τον ενστερνισμό του ρόλου του.
Θα τελειώσω το σημερινό θέμα μου με ερμηνεία του κλασσικού ορισμού της κάθαρσης «δι’ ελέου και φόβου» του Αριστοτέλη.
«Η τραγική ποίηση με τον ιδιότυπο «έλεο και φόβο» που διεγείρει την ψυχή των θεατών-των ικανών να καταλάβουν τα έργα της- «καθαίρει» τα πάθη,δηλ. κάνει τους θεατές να δοκιμάσουν όχι τον κοινό έλεο και φόβο, αλλά έλεο και φόβο καθαρμένο, που είναι συγκινήσεις άλλου ποιού, επειδή πηγάζουν από τη σύλληψη κάποιου βαθύτερου νοήματος της ζωής και της μοίρας του ανθρώπου, επομένως πάθη αποσταγμένα, έλλογα, ικανά να υψώσουν τον άνθρωπο σε μια ανώτερη πνευματική σφαίρα» Παπανούτσος.
Και ένας δεύτερος ορισμός: « Η κάθαρση συντελείται αδιάκοπα κάθε στιγμή της τραγωδίας, όπως περίπου-σε άλλο επίπεδο- η μεταρσίωση του πιστού κατά το διάστημα της θείας λειτουργίας στη χριστιανική λατρεία.» Τερζάκης.