.png)
ΓΛΩΣΣΙΚΑ
ΦΡΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΤΑ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ
του ΚώσταΓ.Τσιλιμαντού
Πολλές φορές που διαβάζω αρχαία κείμενα έχω την περιέργεια να σημειώνω λέξεις και εκφράσεις απαράλλαχτες, ζωντανές μέχρι σήμερα, παράλληλα όμως τις βρίσκομε και σε εκκλησιαστικά κείμενα.
Η προσπάθειά μου αυτή είναι πρόχειρη, σποραδική και ασυστηματοποίητη. Επομένως κάποιος που θα ήθελε συστηματικά να κάνει μια τέτοια εργασία θα είχε να κάνει με όλόκληρο θησαυρό. Τόσο πλούσια και τόσο αρχαία είναι και η σημερινή μας γλώσσα.
Τη φράση «άνω ποταμών» τη βρήκα στη Μήδεια του Ευριπίδη στ, 411 «άνω ποταμών χωρούσι παγαί» (=πηγές).
Τη φράση «λευκόν ήμαρ», σε μας «άσπρη μέρα» κυριολεκτικά και μεταφορικά, τη βρήκα στον Αισχύλο. Πέρσαι 301, και Αγαμ.668.
Τη φράση ορνίθων γάλα (και του πουλιού το γάλα) σε πλείστους αρχαίους συγγραφείς για να δηλώσουν κάτι το σπάνιο.
Την έκφραση «τα έκανε άνω κάτω» τη βρήκα στις Βάκχες του Ευριπίδη, στ. 602-3, «ο γαρ άναξ, Διός γόνος, έπεισι άνω κάτω τιθείς μέλαθρα» γιατί ο βασιλιάς, ο γυιός του Δία (ο Διόνυσος) μπήκε στο παλάτι και τα έκανε άνω κάτω.
Την έκφραση «έβαλε την ουρά κάτω απ’ τα σκέλη του» που σημαίνει αποσύρεται ταπεινωμένος, τη βρήκα στον Ησίοδο «ουράν υπό μήδεα (γεννητικά όργανα) θέσθαι» και στον Αρχίλοχο, 127, ουράς υπό μέδε’( έθεντο»
Τη φράση που έλεγαν παλαιότερα, «περί λύχνων αφάς» όταν ακόμη δεν υπήρχε ρεύμα, και στια πλατείες ο φανοκόρος άναβε τις λυχνίες, και εσήμαινε, το μούχρωμα, την βρήκα στον Ηρόδοτο, 7.215.
Τη φράση «ακάματον πυρ» που υπάρχει στην Ιλιάδα και Οδύσσεια (Ε,4 και υ,133) τη βρήκα στο τροπάριο «Έφριξε παίδων ευαγών» της Κυριακής των Βαϊων.
Το σύνθημα που έδινε ο αφέτης στην Αρχαία Ολυμπία σε δρομείς και ιππείς για την εκκίνηση «Άπιτε», το βρήκα σε τροπάριο της Μ. Τετάρτης με αφέτη τον Λόγον, «΄Απιτε τοις μαθηταίς ο Λόγος έφη».
Τας «Αϊδαο πύλας» του Ομήρου τις βρίσκουμε συχνά σε εκλησιαστικά κειμενα Ο Χριστος «έλυσε το κράτος του Άδη» και «πύλας χαλκάς συνέτριψεν».
Οι «δαιτυμόνες» σε Ιλιάδα και Οδύσσεια γίνονται « οι δαιτυμόνες… οι μακαριστοί Απόστολοι» στην εκκλησία. Συχνά ακούμε για κάποιον ηθικά διεφθαρμένο τη κακόφημη έκφραση «εξώλης και προώλης» που τη βρίσκομε στο Δημοσθένη και τον Αριστοφάνη.
Τη φράση «ες αύριον τα σπουδαία», που στοίχισε τη ζωή στο φιλολάκωνα Αρχία, και επαναλαμβάνεται μέχρι σήμερα, τη βρίσκομε στον Πλούταρχο «Βίος του Πελοπίδα», 10.
Το παράκαιρο έργο στον Ευριπίδη, Ρήσσος 838, λέγεται «έργον παρά καιρού»
Το μήλο δεν ήταν μόνο φρούτο στους αρχαίους αλλά σήμαινε και το πρόβατο, και από εκεί η δική μας «μηλωτή», η προβειά.
Ο Κακριδής μας θυμίζει πως και η φράση «φάγαμε ψωμί και αλάτι»» ανάγεται σε αρχαία πρότυπα. Μας παραπέμπει στον Αρχίλοχο, ποιητή του 7ου π.Χ. αιώνα, όταν ο Λυκάμβας πάτησε τον όρκο του και δεν λογάριασε το αλάτι που είχαν φάει μαζί και το τραπέζι που είχαν καθίσει, «όρκον ενοσφίσθης (πάτησες) μέγαν, άλας τε και τράπεζαν».
Η φράση «ήρθαν στα χέρια» είναι αρχαιόπρεπη «ες χείρας ήσαν» με υπογεγραμμένη στο «η».
Και άλλη φράση όμοια. Διαβάζουμε στο Λουκιανό Πως δεί Ι στορίαν συγγράφειν 41, «ως ο κωμικός φησί τα σύκα σύκα την δε σκάφηνσκάφην ονομάζειν»
Πολλές φορές σε τροπάρια ακούμε να προσφωνείται η Παναγιά ως «Κόρη», αλλά «κούρη Διός» (κόρη του Δία) εναι η Αθηνά σε Όμηρο και τραγικούς, ενώ στην Αττική «Κόρη» ονομάζεται η Περσεφόνη, ως κόρη της Δήμητρας.
Η « αγαθή κουροτρόφος Παρθένος» έχει ως λεκτικό πρότυπό της την «αγαθήν κουροτρόφον» Ιθάκη στην Οδύσσεια,( ι,27).
Χαρακτηριστικό του Διόνυσου ήταν η άμπελος, όπου και αν μετέβαινε, γύρω του φύτρωνε κληματαριά. Στη νέα θρησκεία η αληθινή Άμπελος είναι ο Χριστός.
Ποιος δε θυμάται στο Γυμνάσιο τα τις φράσεις που ακούαμε από τον καθηγητή της Γεωμετρίας «τα ενί τρίτω και αλλήλοις ίσα» ή στο τέλος της αποδείξεως του θεωρήματος τη φράση «όπερ έδει δείξαι»
Ποιος δε θυμάται από τα παιδικά του χρόνια το τραγούδι των Καλάνδων με τους στίχους «εν τω σπηλαίω τίκτεται, εν φάτνη των αλόγων» και πλήθος αγγέλων ψάλλουσι το δόξα εν υψίστοις».
Στην πάροδο των αιώνων οι αρχαίες λέξεις
επανέρχονται με ανανεωμένα σύμβολα. Λέμε το μέλι του μελιού, αλλα «ο μήνας του μέλιτος». Το γάλα του γάλατος, αλλά γαλακτοκομικά προϊόντα. Και να μην προσφύγουμε στα σύνθετα του «ύδωρ», «οίκος» και «άρτος», που είναι ατελεύτητα. Και το ψωμί «ολικής αλέσεως»
Πέρ’απ’ αυτά τα αρχαιόπρεπα, υπάρχουν στη γλώσσα μας πλείστες αρχαιόπρεπες εκφράσεις που διατηρήθηκαν ανέπαφες απ’ το χρόνο, κληροδοτημένες από τον αρχαίο κόσμο με τη μορφή παροιμιών. Και πιο πέρα κι από αυτές λόγιες εκφράσεις αρμοσμένες στα καλούπια του αρχαίου λόγου. Πολλοί νεόπληκτοι και νεόπλουτοι τα θεωρούν όλα αυτά απολιθώματα ως προς την ενιαία μορφή της σημερινής μας γλώσσας. Τααπολιθώματα όμω; έχουν τη θέση τους στα Μουσεία. Διερωτώμαι όμως τι είδους απολιθώματα είναι αυτά, που με ανάλογες ευκαιρίες κάνουν πολύ εκφραστικό και ανεπανάληπτο το λόγο μας; Για μένα αυτά είναι στο μεγάλο τάπητα της γλώσσας αστράκια φωτερά, κεντίδια λαμπερά που στολίζουν και λαμπρύνουν το πλέξιμο με μια εξέχουσα ποικιλία, βγαίνοντας από χθόνια κοιτάσματα, που σημαίνει ότι ο λόγος αυτός ζωντανός και δυναμερός και αναντικατάστατος εκφραστρικά κάθε φορά, είναι φανερό πως έχει απίθανη διάρκεια, προς πείσμα όσων θα ήθελαν την αποβολή του.
Πέραν τούτου ο αρχαίος λόγος ακούεται καθημερινά στις εκκλησίες. Ποιος λέει ότι ο αρχαίος λόγος είναι νεκρός; Ποιος δεν ξέρει το «Πιστεύω», το Πάτερ ημών» το «Σώσον Κύριε τον λαόν σου» και τον πρώτο μας εθνικό Ύμνο «Τη Υπερμάχω». Πολλοι γνωρίζουν από στήθους το «Άσπιλε» . Ποιος δεν έχει ψιθυρίσει μαζί με τους ψάλτες το «’Ανοίξω το στόμα μου», «Την ωραιότητα της παρθενίας σου». Ποιος δε συγκλονίζεται, εκεί που λόγος και εικόνα θεϊκής μεγαλοπρέπειας συμβαδίζουν, στο άκουσμα :«Σήμερον κρεμάται επί ξύλου O εν ύδασι την γην κρεμάσας»; Κλισέ θα πει κάποιος. Αμετάβλητα μεν, αλλά τόσο ζωντανά, για να είναι τόσο ανθεκτικά στο χρόνο. Για να αλλάξουν αυτά, είναι ως να ζητάτε αλλαγή της γλώσσας.
Ο χώρος εδώ είναι περιορισμένος. Όσοι ανατρέξετε στο ιστολόγιό μου θα εκπλαγείτε από τις δοτικές, τα είδη των επιρρημάτων, των μετοχών και τις παροιμίες που έφθασαν αλώβητες ως τις μέρες μας.