Πωγώνι (Χωροθέτηση-Ιστορία-Άνθρωποι και πολιτισμός-Τοπικές γεύσεις-Δραστηριότητες)

Η ιστορία, ο πολιτισμός, το φυσικό τοπίο, το δύσβατο έδαφος συνθέτουν την ανθρωπογεωγραφική και πολιτισμική περιοχή του Πωγωνίου. Μια περιοχή ξεχωριστή με ιδιαίτερο τοπικό πολιτισμό που δένει αρμονικά με το τοπίο και τα ανθρώπινα δημιουργήματα.

Χωροθέτηση

Το Πωγώνι βρίσκεται στο βορειοδυτικό τμήμα του νομού Ιωαννίνων, στη μεθόριο με την Αλβανία.
Βορειοανατολικά του βρίσκονται τα χωριά της Κόνιτσας, και του Ζαγορίου, νοτιοανατολικά τα χωριά του Άνω Καλαμά, νότια ο νομός Θεσπρωτίας, ενώ δυτικά και βορειοδυτικά συνορεύει με την Αλβανία. Το Πωγώνι διοικητικά διαιρείται σε δύο δήμους: του Άνω Πωγωνίου και του Δελβινακίου, και στις κοινότητες Πωγωνιανής και Λάβδανης. Ο Δήμος Άνω Πωγωνίου με έδρα το Κεφαλόβρυσο αποτελείται από εννέα Δημοτικά διαμερίσματα τον Άγιο Κοσμά, το Βασιλικό, τον Κακόλακκο, τη Μερόπη, τον Παλαιόπυργο, την Κάτω Μερόπη, το Ωραιόκαστρο, τη Ρουψιά. Ο Δήμος Δελβινακίου έχει έδρα το Δελβινάκι και αποτελείται από τα εξής δημοτικά διαμερίσματα την Αγ. Μαρίνα, το Αργυροχώρι, τη Βήσσανη την Καστάνιανη, το Κεράσοβο, τα Κτίσματα, τη Λίμνη, το Μαυρόπουλο, το Περιστέρι, το Ορεινό, τους Ποντικάτες, τη Στρατίνιστα, το Τεριάχη – Σταυροδρόμι, το Φαράγγι και τη Χαραυγή. Η κοινότητα της Πωγωνιανής με έδρα την Πωγωνιανή αποτελείται από τα εξής δημοτικά διαμερίσματα: το Δολό, τους Δρυμάδες, το Σταυροσκιάδι. Η κοινότητα Λάβδανης με έδρα τη Λάβδανη αποτελείται από τα διαμερίσματα: Ψηλόκαστρο, Δημόκορη – Βρίστοβο – Κάτω Λάβδανη. Από τους 32 οικισμούς του Πωγωνίου, οι 28 είναι ορεινοί και οι 4 ημιορεινοί. Τέσσερις μεγάλες φυσικές ενότητες διαμορφώνουν τον γεωγραφικό χώρο του Πωγωνίου. Της Μολυβδοσκέπαστης, του Γόρμου ποταμού στα βόρεια, του Γυφτοπόταμου και του ποταμού Δρίνου στα δυτικά. Ψηλά και απόκρημνα βουνά περικλείουν το Πωγώνι, η Νεμέρτσικα ή Μερόπη (υψ. 2207 μ.) στα βόρεια, ο Κασιδιάρης (υψ. 1329 μ.) στα ανατολικά, τα όρη Τσαμαντά νότια και ο Μακρύκαμπος (υψ. 1672 μ.) στα δυτικά. Τα ποτάμια του Πωγωνίου ακολουθούν τις τέσσερις φυσικές ενότητες της περιοχής: ο Δρίνος στα δυτικά, πηγάζει από την περιοχή του Δολού, περνά δυτικά από το Δελβινάκι και καταλήγει σε αλβανικό έδαφος, ο Γόρμος, ανατολικά, πηγάζει από το Ωραιόκαστρο και χύνεται στον ποταμό Καλαμά στο ύψος της λίμνης Ζαραβίνας. Τέλος, ο Γυφτοπόταμος, ο οποίος καταλήγει στον Δρίνο ποταμό. Γεωλογικά η περιοχή ανήκει στην Ιόνιο ζώνη με κυρίαρχα πετρώματα τον ασβεστόλιθο και τον φλύσχη. Το κλίμα της περιοχής είναι ήπιο. Στα χαμηλότερα υψόμετρα τα καλοκαίρια είναι σχετικά ζεστά με αρκετές βροχές και ψυχρούς χειμώνες. Στα μεγαλύτερα υψόμετρα επικρατεί ο ορεινός κλιματικός τύπος, που χαρακτηρίζεται από δροσερά καλοκαίρια ενώ οι χειμώνες είναι τραχείς με πολλές βροχές και πολλές χιονοπτώσεις. Στις νοτιότερες περιοχές το κλίμα γίνεται ηπιότερο. Τόσο η μορφή του εδάφους όσο το κλίμα και τα είδη βλάστησης διαμορφώνουν το ιδιαίτερο τοπίο της περιοχής Πωγωνίου. Κυρίαρχο είδος βλάστησης του Πωγωνίου είναι οι βελανιδιές, δρυς πλατύφυλλη (Quercus conferta), δρυς ευθύφλοια (Quercus cerris), δρυς χλοώδης (Quercus pubescens) και μακεδονική δρυς (Quercus Macedonica). Συναντώνται, επίσης, η οστρυά (Ostrya carpinifolia), ο ανατολικός γάβρος (Carpinus orientalis), το θαμνόκεδρο (Jupinerus communis), ο φράξος (Fraxinus ornus), ο πρίνος (Quercus coccifera), η κουμαριά (Arburus unedo), η κρανιά (Cornus mas) ενώ στα παραποτάμια δάση κυριαρχεί ο πλάτανος (Platanus orientalis) και η ιτιά (Salix alba). Η χλωρίδα της περιοχής δεν έχει μελετηθεί σε βάθος. Απαντώνται αρκετά είδη ορχιδέων, Ophrys laxifloria, Dactyloriza saccifera και Dactyloriza sambucina, κίτρινες ίριδες (Iris ochroleuca), λήθρα (Lythrum salicaria), βιόλες (Viola), καμπανούλες (Campanula) και νάρκισσοι (Narcisus Poeticus). Πολλά είδη μανιταριών εντοπίζονται στα δρυοδάση της περιοχής. Μεγάλα θηλαστικά επιβιώνουν στο Πωγώνι, όπως ο λύκος, το αγριογούρουνο, η βίδρα, η αλεπού, ο ασβός, το κουνάβι, η νυφίτσα, ο λαγός και ο σκίουρος. Περιστασιακά απαντώνται το αγριόγιδο και η αρκούδα. Σημαντική είναι η παρουσία πολλών αρπακτικών και άλλων σπάνιων ειδών, όπως ο σφηκιάρης, ο ασπροπάρης, το σαΐνι, ο κραυγαετός, ο χρυσαετός, ο σταυραετός και η μεσοστικλιτάρα. Πολυάριθμα είδη πεταλούδων, εντόμων, αμφίβιων, ερπετών και ψαριών συμπληρώνουν την πανίδα του Πωγωνίου. Η περιοχή γύρω από το Ωραιόκαστρο, τη λίμνη Ζαραβίνα, το δάσος Μερόπης και την κοιλάδα του Γόρμου, έχει ενταχθεί στο Δίκτυο Natura 2000. Η συγκεκριμένη περιοχή (GR2130003), βρίσκεται στο βόρειο τμήμα του νομού Ιωαννίνων. Περιλαμβάνει μια λοφώδη έκταση, που καλύπτεται με δάση δρυός (περιλαμβανομένων των χωριών Μερόπη, Ωραιόκαστρο και Δελβινάκι), μικρές χαράδρες, πηγές και ρέματα, ένα τμήμα του όρους Δούσκο (νοτιοδυτικές πλαγιές), τη μικρή λίμνη Ζαραβίνα και τον ποταμό Γόρμο. Ο Γόρμος πηγάζει από τον Δούσκο και κυλά στην περιοχή από το Ωραιόκαστρο μέχρι τον Παρακάλαμο. Στην περιοχή του Δελβινακίου το δάσος αποτελείται από Quercus frainetto, Quercus cerris, Quercus pubescens και Quercus trojana, καθώς και από μερικά χαρακτηριστικά είδη της συνένωσης Ostryo-Carpinion, όπως Carpinus orientalis, Ostrya carpinifolia, Fraxinus ornus και Acer sp. Το Jupinerus communis ssp. Alpine σχηματίζει θαμνώνες στην περιοχή του όρους Δούσκο.

Ιστορία

Πλήθος αρχαιολογικών θέσεων μαρτυρούν τη συνεχή παρουσία του ανθρώπου στην περιοχή από την προϊστορική εποχή και τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους. Τύμβοι, που χρονολογούνται στην πρώιμη εποχή του σιδήρου, ανακαλύφτηκαν στη θέση «Παλιούρια» Παλαιοπύργου και «Γκλάβα» Κάτω Μερόπης. Τα ίχνη κεραμικού κλιβάνου στη «Γκλάβα» της Κάτω Μερόπης χρονολογούνται από τον 11ο αιώνα π.Χ.. Τα ερείπια αρχαίων ακροπόλεων, οχυρωματικών έργων και πλήθος χρηστικών αντικειμένων επιβεβαιώνουν την έντονη κινητικότητα της περιοχής. Στην αρχαιότητα, το Πωγώνι αποτελούσε, τουλάχιστον κατά ένα μεγάλο μέρος του, τμήμα της χώρας των Μολοσσών. Η γεωγραφική θέση του Πωγωνίου αποτελούσε ανέκαθεν ιστορικό πέρασμα και στρατηγικό σημείο. Για το λόγο αυτό, οι επιδρομές και οι κατακτητικές διαθέσεις διαφόρων φύλων αποτελούν συστατικό στοιχείο της ιστορίας της περιοχής. Η διάσπαρτη παρουσία μοναστηριών και ιερών συμβόλων στην ευρύτερη περιοχή καταδεικνύει την ανάγκη των κατοίκων για προστασία και προφύλαξη. Έως τον 3ο αι. π.Χ. συγκρούσεις, αναταραχές και επιδρομές οδηγούν την περιοχή στην ερήμωση. Θα ακολουθήσει ο βασιλιάς Πύρρος της Ηπείρου, ο οποίος επεκτείνει τα όρια του Βασιλείου του προς τη Μακεδονία και δίνει ζωή στην περιοχή. Η Ρωμαϊκή κατάκτηση (167 π.Χ.) θα ισοπεδώσει πολλές πόλεις λεηλατώντας κι εξολοθρεύοντας τον πληθυσμό τους. Κατά τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους η περιοχή προσπαθεί εκ νέου να ορθώσει το ανάστημά της. Ωστόσο, ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Κωνσταντίνος Πωγωνάτος περνώντας από την περιοχή, τον 7ο αιώνα μ.Χ., θα θεμελιώσει την Πωγωνιανή και θ’ ανοικοδομήσει τη μονή Μολυβδοσκέπαστης. Από τον 11ο αιώνα μ.Χ. οι επιδρομές διαδέχονται η μια την άλλη έως την ίδρυση του Δεσποτάτου της Ηπείρου, όπου μεσολαβεί μια περίοδος δύο αιώνων γαλήνης και ησυχίας. Μετά από τις επιδρομές και των Σέρβων (14ος αιώνας) πολλοί κάτοικοι αναγκάζονται να μεταναστεύσουν. Την ίδια περίοδο, μαρτυρούνται εποικισμοί Αλβανών, των Καραμουρατάδων, κυρίως, στο Παλιοπωγώνι, οι οποίοι εξισλαμίζονται και δημιουργούν σοβαρά προβλήματα στους χριστιανικούς πληθυσμούς. Κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, η σταδιακή τσιφλικοποίηση οδηγεί τους ντόπιους στην «ξενιτιά» αλλά και στην ανάκαμψη της τοπικής οικονομίας. Με την απελευθέρωση της Ηπείρου το 1913, το Πωγώνι αποτελεί τμήμα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Και πάλι, όμως στη συνέχεια, ως γεωγραφικό πέρασμα και στρατηγικό σημείο, θα βιώσει εμπειρικά τα τεκταινόμενα του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου.

Άνθρωποι και πολιτισμός

Τα ιστορικά γεγονότα, η κοινωνική και η οικονομική διαφοροποίηση της περιοχής χαρακτηρίζουν την ιδιαίτερη χροιά του τοπικού πολιτισμού. Η βασική οικονομική δραστηριότητα των κατοίκων υπήρξε η γεωργοκτηνοτροφία, με την οποία ασχολούνται κατεξοχήν οι Βλάχοι νομάδες του Κεφαλόβρυσου (Μετζιτιέ), οι οποίοι μετακινούνται σε μεγάλες γεωγραφικές περιφέρειες, αλλά και οι ντόπιοι, είτε στην ίδια γεωγραφική περιοχή είτε σε μεγαλύτερη κλίμακα. Κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής διοίκησης, η τσιφλικοποίηση ωθεί τους Πωγωνίσιους, ιδιαίτερα τον ανδρικό πληθυσμό, στους δρόμους της «ξενιτιάς». Κατά συνέπεια, ταξιδεύουν στα Βαλκάνια και την Κωνσταντινούπολη, ως τεχνίτες αλλά και ως έμποροι, ενισχύοντας με τον τρόπο αυτό την τοπική οικονομία. Ο γυναικείος πληθυσμός που παραμένει στο χωριό αναλαμβάνει την ευθύνη όλων των υπόλοιπων ασχολιών που αφορούν την οργάνωση του σπιτιού. Η μετανάστευση, η συνεχής ανασφάλεια των κατοίκων από τις επιδρομές και η επακόλουθη θρησκευτικότητά τους, σημάδεψαν τόσο την τοπική ιστορία όσο και τον τοπικό πολιτισμό. Η εμπειρία της ξενιτιάς εκφράστηκε και τραγουδήθηκε με τον πιο βαθύ ανθρώπινο πόνο από τους Πωγωνίσιους. Είναι χαρακτηριστικό ότι στα πωγωνίσια γλέντια, η γιορτή αρχίζει και τελειώνει μ’ ένα μοιρολόι, αφιερωμένο στους απόντες : «Αλησμονώ και χαίρομαι, θυμιούμαι και λυπούμαι, θυμήθηκα την ξενιτιά και θέλω να πηγαίνω», τραγουδούσαν οι κεφαλοδεμένες γυναίκες με την oμπόλια στο κεφάλι και το λευκό σεγκούνι. Το πιο χαρακτηριστικό γνώρισμα της Πωγωνίσιας μουσικής παράδοσης είναι τόσο το τραγούδι της ξενιτιάς όσο και οι πωγωνίσιοι σκοποί (μουσικές μελωδίες) που εκφράζονται με έναν ιδιαίτερα αργό και λυπητερό τρόπο. Το φαινόμενο της ξενιτιάς που αποτέλεσε κυρίαρχο βίωμα για τους κατοίκους της περιοχής άφησε ζωντανά τα σημάδια του, όχι μόνο στο τόπο αλλά και στους ανθρώπους που τραγουδούν, ακόμη και σήμερα, στα πανηγύρια της περιοχής τραγούδια της ξενιτιάς. Σε μεγάλο βαθμό το ηπειρώτικο τραγούδι έχει ταυτιστεί με το Πωγωνίσιο στην κοινή αντίληψη, κυρίως εκτός Ηπείρου. Εκείνο, όμως, που κάνει επίσης ξεχωριστή τη μουσικοχορευτική παράδοση του Πωγωνίου είναι το πολυφωνικό τραγούδι, που αποτελεί ιδιαίτερο μουσικό φαινόμενο στην ελληνική μουσική παράδοση Την ιδιαιτερότητά της αυτή την οφείλει στην μελωδία των τραγουδιών που διατηρούν την πεντατονική ανημίτονη κλίμακα, η οποία έχει ρίζες προελληνικές. Απαραίτητη προϋπόθεση για το πολυφωνικό τραγούδι είναι η συμμετοχή τεσσάρων, τουλάχιστον, τραγουδιστών με ξεχωριστούς ρόλους ο καθένας. O «πάρτης» είναι ο κορυφαίος που ξεκινά το τραγούδι, ο «γυριστής» είναι αυτός που του απαντά, αυτός που «γυρίζει» ή «τσακίζει» το τραγούδι, ο «κλώστης» είναι αυτός που το «κλώθει» με έντεχνα μελωδικά γυρίσματα και οι «ισοκράτες» είναι οι υπόλοιποι της παρέας που κρατάν το «ίσο». Με τον ιδιαίτερο αυτό τρόπο στο πολυφωνικό τραγούδι, χωρίς τη συνοδεία μουσικών οργάνων, εναρμονίζονται πολλές φωνές σε μια θαυμαστή εναλλαγή δυνατών και χαμηλών μουσικών φθόγγων. Το ομαδικό αυτό τραγούδι αντανακλά τη συλλογικότητα της παραδοσιακής κοινωνίας, που αναζητεί την ισορροπία και την αρμονία χωρίς να ισοπεδώνει την ατομική έκφραση και τις φωνητικές ιδιαιτερότητες του κάθε τραγουδιστή. Στην περιοχή Πωγωνίου (Παλαιόπυργος, Ανω Μερόπη κ.ά.) αναβιώνει στις μέρες μας το παλαιότερο έθιμο «ντολιά». Την ημέρα του εορτασμού του προστάτη Αγίου του χωριού το μεσημέρι, όλοι οι κάτοικοι συμμετέχουν σε κοινό γεύμα, που οργανώνεται συνήθως από την εκκλησιαστική επιτροπή στην κεντρική πλατεία. Κεντρικό πρόσωπο στο έθιμο είναι ο ντολέας, ο κουμανταδόρος του πανηγυριού, αυτός δηλαδή που αποφασίζει για τη χορευτική σειρά των παρευρισκομένων στο γλέντι. Ως ντολέας ορίζεται ένα πρόσωπο που τυγχάνει της γενικότερης αποδοχής και όλοι σέβονται τις αποφάσεις του. Κατά τη διαδικασία τέλεσης του εθίμου ο κάθε παρευρισκόμενος -αφού πρώτα του δοθεί η σειρά από τον ντολέα - πίνει τρεις φορές κάνοντας αντίστοιχα τρεις ευχές απευθυνόμενος προς τους συγχωριανούς του. Η πρώτη ευχή γίνεται εις υγεία των ταξιδεμένων ή στη μνήμη συγγενικών του προσώπων που χάθηκαν πρόσφατα. Η δεύτερη ευχή που συνοδεύει το δεύτερο ποτήρι συνήθως απευθύνεται στους παρευρισκόμενους, ενώ η τρίτη ευχή γίνεται για τα νεαρότερα μέλη της κοινότητας ή για την εκκλησιαστική επιτροπή που οργανώνει το έθιμο. Μετά τις ευχές ο συμμετέχων έχει την ευκαιρία να δώσει παραγγελιά στα όργανα και να χορέψει το τραγούδι της αρεσκείας του. Κατόπιν θα τσουγκρίσει το ποτήρι με έναν άλλο συγχωριανό του που θα συνεχίσει το τελετουργικό έως ότου ολοκληρωθεί το έθιμο. Μέσα από το τελετουργικό του εθίμου συμβολικά επιτυγχάνεται η επανένωση της κοινότητας και η ενίσχυση της συλλογικής μνήμης των μελών της. Η ενδυμασία των γυναικών της περιοχής Πωγωνίου (κοινά στοιχεία με την φορεσιά της Δερόπολης) διακρίνεται από αυτές της ευρύτερης περιοχής της Ηπείρου για το λευκό σιριτομένο σεγγούνι και για τον ξεχωριστό κεφαλόδεσμο «ομπόλια» που δένουν περίτεχνα στο κεφάλι τους.

Τοπικές γεύσεις

Στην περιοχή του Πωγωνίου μπορεί κανείς να απολαύσει γεύσεις από παραδοσιακά φαγητά, όπως τις δημοφιλείς πωγωνίσιες πίτες, την κασιόπιτα, την κουρκουτόπιτα, την τσουκνιδόπιτα, τη χορτόπιτα, την τυρόπιτα, την μπατσαριά, την κρεατόπιτα και την κοτόπιτα. Ξεχωριστά είναι τα τυριά του Πωγωνίου, όπως η κεφαλογραβιέρα, το κεφαλοτύρι, η φέτα, η μυζήθρα και το σιλιροτύρι. Εξαιρετικά φαγητά για τους ντόπιους είναι επίσης η γίδα βραστή, το πρόβειο γιαχνί, το κατσίκι και αρνί γάστρας, που συνοδεύονται πάντα από εκλεκτό ντόπιο κρασί και τσίπουρο. Παράλειψη θα ήταν να μην δοκιμάσετε τα τοπικά γλυκίσματα, σουμπέκια, δίπλες, ταραπάσο και μουσταλευριά.

Δραστηριότητες
Οι εναλλαγές του τοπίου καθιστούν την περιοχή ξεχωριστή για ορειβατικές και πεζοπορικές διαδρομές καθώς και για ποδήλατο βουνού. Ο ορεινός όγκος της Νεμέρτσικας προσεγγίζεται από τα χωριά Κεφαλόβρυσο μετά από 4 ώρες πορείας, Κάτω Μερόπη μετά από 3 ώρες και 30΄, τον Παλαιόπυργο μετά από 4 ώρες και τον Κακόλακκο μετά από 4 ώρες. Ενδιαφέρουσα πεζοπορική διαδρομή γίνεται στο φαράγγι του Κουβαρά, από το Δολό στην Πωγωνιανή σε 1 ώρα και 30΄ περίπου. Από το Δελβινάκι μονοπάτι οδηγεί στον Παλαιόπυργο σε 4 ώρες περίπου. Οι παλιοί χωματόδρομοι αλλά και οι ασφαλτόδρομοι που ενώνουν τα χωριά είναι ιδανικοί για ποδήλατο βουνού ενώ ο ποταμός Γόρμος προσφέρεται για canyoning.
Πηγή:http://traditionalvillages.gr/www/index.php?option=com_sobi2&catid=841&Itemid=33