Καστάνιανη Πωγωνίου: Οι ακρίτες που επιμένουν με προσήλωση στην παράδοση
Ένα βιωματικό άρθρο - Οι πολυήμερες εκδηλώσεις, τα πανηγύρια μέχρι πρωίας, η βραδιά νεολαίας που τελείωσε… το επόμενο μεσημέρι, σ’ ένα χωριό της Ηπείρου που παρά την κρατική αδιαφορία, στέλνει μηνύματα αισιοδοξίας για το αύριο
Υπάρχουν στιγμές στη ζωή που περιμένεις κάτι ανυπόμονα. Κάτι που είναι μακριά, αλλά στριφογυρίζει στο μυαλό σου συνεχώς. Αυτό το «κάτι» ξέρεις ότι είναι εκεί και σε περιμένει. Κι όταν μετά από 360 μέρες βρίσκεσαι πάλι κοντά του, σε αποζημιώνει χαρίζοντάς σου απίστευτες στιγμές χαλάρωσης, αποφόρτισης, αλλά και μοναδικές συγκινήσεις. Όλοι και όλες χρειαζόμαστε μια τέτοια διέξοδο. Κάθε καλοκαίρι, κυρίως, και όχι μόνο, η διέξοδος αυτή που «ακούει» στο όνομα «Καστάνιανη Πωγωνίου» αποτελεί σταθερό προορισμό για εκατοντάδες άτομα…
Καστάνιανη Πωγωνίου: η μακραίωνη ιστορία της Η Καστάνιανη θεωρείται ένα από τα αρχαιότερα χωριά της Λάκκας Πωγωνίου, της περιοχής του Πωγωνίου Ιωαννίνων δηλαδή, που ξεκινά αριστερά από τη, φερόμενη ως, Εθνική Οδό Ιωαννίνων – Κακαβιάς και του νομού (Περιφερειακής Ενότητας) Θεσπρωτίας. Στη σημερινή Λάκκα Πωγωνίου κατοικούσαν στην αρχαιότητα Χάονες, Ατιντάνες και Μολοσσοί. Η πρώτη μαρτυρία για την Καστάνιανη προέρχεται από ρωμαϊκή πλάκα που βρέθηκε από έναν κάτοικό της πριν από δεκαετίες και σήμερα φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων. Είναι άγνωστο αν στην περιοχή βρισκόταν πόλη την οποία κατέστρεψε ο Ρωμαίος ύπατος Αιμίλιος Παύλος μετά τη μάχη της Πύδνας (168 π.Χ.).
Καστάνιανη, ένα χωριό μέσα στο πράσινοΓια όσους δεν γνωρίζουν, η Ήπειρος «τιμωρήθηκε» από τους Ρωμαίους για τη φιλομακεδονική της πολιτική, με την καταστροφή τουλάχιστον 70 πόλεων της… Επόμενη, πιθανή, αναφορά για την Καστάνιανη γίνεται, σύμφωνα με τον αειθαλή φιλόλογο Ευάγγελο Πριώνη, από τον Προκόπιο (500-565). Ο ιστορικός που υμνεί τον Ιουστινιανό στο «Περί Κτισμάτων» κάνει μνεία για την Κάστινα, το φρούριο της οποίας επισκεύασε και ενίσχυσε ο Βυζαντινός αυτοκράτορας (527-565). Η αναφορά, στην ίδια ενότητα, της Αρίνας (μετέπειτα Αρίνιστας, σήμερα Κτίσματα) κάνει πιο βάσιμη την άποψη αυτή.
Στον λόφο Ζωνάρια, μεταξύ Χαραυγής και Καστάνιανης, η κορυφή του οποίου καθορίζει τα σύνορα Ελλάδας – Αλβανίας, με βάση το Πρωτόκολλο της Φλωρεντίας (1913) υπήρχαν ειδωλολατρικοί ναοί, κάτι που βεβαιώνει ότι η περιοχή ήταν κατοικημένη κατά τους πρωτοβυζαντινούς χρόνους. Κατά την πάγια χριστιανική τακτική, πάνω στους ναούς (ή βωμούς) αυτούς χτίστηκαν δύο εκκλησίες: ο Προφήτης Ηλίας και ο Άγιος Χριστόφορος, τα ερείπια του οποίου, στο ύψωμα Ψαρί (γκρίζο, σταχτί, σήμερα είναι καταπράσινο) βρίσκονται διασκορπισμένα μεταξύ Ελλάδας και Αλβανίας! Οι Σλάβοι έφτασαν, σύμφωνα και με τον κορυφαίο βυζαντινολόγο κύριο Αλέξιο Γ.Κ. Σαββίδη στην περιοχή του Πωγωνίου, τον 9ου αιώνα.
Εκτός από κάποια τοπωνύμια και μερικές λέξεις δεν άφησαν κάτι που να τους θυμίζει. Πιθανότατα αφομοιώθηκαν από τους ντόπιους, όπως και σε όλη την υπόλοιπη Ελλάδα. Πριν την τουρκική κατάκτηση (14ος αι.), η Καστάνιανη, σύμφωνα με τον Ιωάννη Λαμπρίδη είχε 1.200 οικογένειες, τουλάχιστον δηλαδή 6.000-7.000 κατοίκους και εκτεινόταν από το χωριό Λια της Θεσπρωτίας, ως τον Λόγγο της Βορείου Ηπείρου. Η τουρκική κατάκτηση, οι επιδρομές των Αλβανών, η πανώλη κ.ά. οδήγησαν, όχι μόνο την Καστάνιανη αλλά και όλα τα χωριά του Πωγωνίου σε πληθυσμιακή συρρίκνωση. Το χωριό δεν έχασε ποτέ τον χριστιανικό του χαρακτήρα. 15 οικογένειες που εξισλαμίστηκαν αναγκάστηκαν να το εγκαταλείψουν. Δεν γίνεται πουθενά μνεία για βίαιη απομάκρυνσή τους, προφανώς το κλίμα στην Καστάνιανη ήταν πολύ βαρύ γι’ αυτές. Ακόμα και επί τουρκοκρατίας στην Καστάνιανη υπήρχαν 18 εκκλησίες.
Πολύ μεγάλη σημασία φαίνεται ότι είχε η λεγόμενη «Μεγάλη Παναγιά», στη διαδρομή Καστάνιανη – Λάβδανη – Αγία Μαρίνα, στην οποία υπήρχε θαυματουργή εικόνα της Θεοτόκου, που βρίσκεται σήμερα στη γειτονική Μονή Μακρυαλέξη. Στην ευρύτερη περιοχή υπήρχαν κι άλλες εκκλησίες, όπως και μοναστήρι στο οποίο έζησε η Οσία Αναστασία (με έκπληξη το ανακαλύψαμε πρόσφατα, θα προσπαθήσουμε να βρούμε περισσότερα στοιχεία). Γύρω από την Παναγιά, υπήρχε το Παλαιοχώρι που πιθανότατα ερημώθηκε από λοιμό(πανώλη) και λεηλατήθηκε από αρχαιοκάπηλους και η (Ν)τεβέριστα όπου υπήρχε ταμπάκικο(βυρσοδεψείο) και χάνι, ίσως και οικισμός. Στα σημερινά σύνορα Ελλάδας Αλβανίας, κοντά στη μισοερειπωμένη εκκλησία Λαμποβίστρα, υπήρχε χάνι, ιδιοκτήτες του οποίου ήταν οι "Καμπλάναι" (τέλη του 16ου αιώνα). Επί τουρκοκρατίας, στην Καστάνιανη υπήρχαν πολλά ντουγανοχώραφα (καπνοχώραφα). Στα αλβανικά, η λέξη duhan(i) σημαίνει καπνός.
Η 'Μεγάλη Παναγιά' της Καστάνιανης που κάηκε στις πυρκαγιές του 2000 και ανοικοδομήθηκε από την αρχή
Στο χάνι των Καμπλάνηδων (διατηρώ μια μικρή επιφύλαξη για το αν δεν είχαν καμία σχέση με τον εθνικό ευεργέτη Ζώη Καπλάνη) γινόταν εμπόριο καπνού. Μια άλλη τοποθεσία κοντά στη σημερινή Καστάνιανη είναι η Χρίστιανη. Εκεί, σύμφωνα με τον Ιωάννη Λαμπρίδη υπήρχε χωριό, το οποίο ερημώθηκε, άγνωστο γιατί, μεταξύ 1710 και 1730. Η κεντρική εκκλησία του χωριού, η Αγία Τριάδα, χτίστηκε το 1861 κάτω από… τη μύτη των Τούρκων στη κυριολεξία.
Η Αγία Τριάδα στην πλατεία της Καστάνιανης, κεντρική εκκλησία της από το 1861
Η Λάκκα Πωγωνίου είχε δοθεί από τον Αλή πασά στον γιο του Μουχτάρ ως «δώρο» γι’ αυτό αναφέρεται και ως «Λάκκα Μουχτάρ». Καστανιανίτες πολέμησαν στο πλευρό των Σουλιωτών εναντίον του Αλή πασά. Οι συνθήκες πάντως, δεν ήταν ώριμες για εξέγερση στο Πωγώνι, μετά την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους. Ο Μακεδονικός Αγώνας ενέπνευσε και τους Ηπειρώτες, οι οποίοι την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα ξεσηκώθηκαν εναντίον των Οθωμανών.
Το Πωγώνι απελευθερώθηκε τέλη Φεβρουαρίου – αρχές Μαρτίου 1913. Η Καστάνιανη, όπως και τα γειτονικά χωριά Χαραυγή και Κτίσματα έμειναν στην Ελλάδα (Πρωτόκολλο Φλωρεντίας 1913). Δεν είχαν δυστυχώς την ίδια τύχη και τα χωριά Κοσοβίτσα, που χωρίστηκε στα δύο και τμήμα της βρίσκεται στο ελληνικό έδαφος (το χωριό Αγία Μαρίνα), Λόγγος, Σωτήρα κ.ά.
Τι να πεις, όταν κάθεσαι για να ηρεμήσεις, μετά τα μεσάνυχτα σε ένα παγκάκι λίγο έξω από το χωριό και η νηνεμία δίνει τη θέση της ξαφνικά σ’ έναν αέρα που φέρνει στα αυτιά σου τους ήχους από το ντέφι της ορχήστρας στο πανηγύρι του Λόγγου; Να προσπαθείς να ξεχάσεις τις αδικίες που έγιναν στην Ήπειρο και αυτός ο αέρας, βασανιστικά, να σου φέρνει τους ήχους των μουσικών οργάνων από απέναντι; Ένας Βορειοηπειρώτης μου είχε πει κάποτε: «Επί Χότζα βλέπαμε τα φώτα της Καστάνιανης και παίρναμε κουράγιο». Τι να πεις και γι’ αυτό; Μαχαιριές στην καρδιά και το μυαλό, επειδή έτσι ήθελαν Ιταλοί και Αυστριακοί. Ουσιαστικά, η Καστάνιανη εντάχθηκε οριστικά στην Ελλάδα με το Δεύτερο Πρωτόκολλο της Φλωρεντίας (1924). Πολλοί κάτοικοί της είχαν εγκατασταθεί στην Κωνσταντινούπολη (τουλάχιστον 140 το 1908!), στη Ρουμανία, στο Εσκί – Σεχίρ (!), στη Σύρο και άλλα μέρη. Πολλά από τα αρχοντικά που έχτισαν στο χωριό τους πυρπολήθηκαν, χωρίς λόγο, από τους Γερμανούς (έκαψαν τα 2/3 του χωριού). Είχαν προηγηθεί σφοδρές μάχες στον ελληνοϊταλικό πόλεμο, ιδιαίτερα στο ύψωμα του Αγίου Αθανασίου.
Το τελειωτικό χτύπημα στην Καστάνιανη και τα γύρω χωριά έδωσε ο εμφύλιος πόλεμος και το «παιδομάζωμα» του ΔΣΕ. Από το 1940 κι έπειτα φθίνει πληθυσμιακά, όπως και όλο το Πωγώνι. Πάντως καταφέρνει ακόμα και στο καταχείμωνο να έχει τους περισσότερους κατοίκους από όλα σχεδόν τα χωριά της Λάκκας (25-50, ανάλογα με τις συνθήκες). Το Τμήμα Συνοριακής Φύλαξης που λειτουργεί στο χωριό είναι πολύ σημαντικό για την ασφάλεια των κατοίκων. Τα επανειλημμένα παράπονά μας μέσα από το protothema.gr έπιασαν, εν μέρει, τόπο.
Το Τμήμα ενισχύθηκε με περιπολικά, η FRONTEX (ένας Κύπριος και ένας Ιταλός βρίσκονται τώρα στην Καστάνιανη) απέκτησε το δικό της όχημα, ενώ μάθαμε ότι αναμένονται νέες προσλήψεις συνοριοφυλάκων. Μακάρι να γίνουν και όσοι προσληφθούν να μείνουν στα σύνορα και όχι να μετακινούνται σε πόλεις ή να αποτελούν τη φρουρά κάποιων πολιτικών. Όταν υπάρχει πολιτική βούληση πολλά γίνονται. Τα αυτοκίνητα δεν αγοράστηκαν. Ήταν…. παρκαρισμένα στα Γιάννενα, για μικροζημιές ή λόγω έλλειψης ανταλλακτικών για καιρό. Ως δια μαγείας, σε χρόνο dt έγιναν λειτουργικά… Για το φυλάκιο της Καστάνιανης πάντως, τίποτα νεότερο. Ο κύριος Δένδιας, μάλλον είναι αμετάπειστος και προανήγγειλε πρόσφατα στη Βουλή, νέα κατάργηση στρατιωτικών υπηρεσιών στα Γιάννενα, την ίδια ώρα που οι Αλβανοί οραματίζονται κράτος ως… την Αμφιλοχία. Μάλλον ο επόμενος χάρτης της «Μεγάλης Αλβανίας» θα φτάνει ως το Αντίρριο, με την αποψίλωση της Ηπείρου από τον Στρατό...
Καστάνιανη 2025: Πανηγύρι μέχρι πρωίας, αλλά με σεβασμό στην παράδοσηΟι ρίζες των πανηγυριών στο Πωγώνι χάνονται στο μακρινό παρελθόν. Αν και πολλά χωριά του έχουν μονοψήφιο αριθμό κατοίκων τον χειμώνα, «ζωντανεύουν» το καλοκαίρι. Στην Καστάνιανη βρέθηκαν την εβδομάδα του Δεκαπενταύγουστου περισσότερα από 400 άτομα, με συντριπτική πλειοψηφία νέα παιδιά που έχουν «ρίζες» στο χωριό. Η Αδελφότητα, με πρόεδρο του Κώστα Μεξάκη (Ραφαέλα, Βαγγέλης, Κυριάκος, Γιάννης, Ανθούλα είναι επίσης μέλη του ΔΣ, ζητώ συγγνώμη από όποιον ή όποια δεν ανέφερα), σε αγαστή συνεργασία με τον χαλκέντερο πρόεδρο της Τοπικής Κοινότητας Μιχάλη Κολιό οργάνωσε ένα πενθήμερο πολιτιστικών εκδηλώσεων για όλους: λαϊκή βραδιά (12/8), ομιλία του Μ.Σ. για την ιστορία του χωριού (13/8), διήμερο πανηγύρι (14/8 και 15/8) και βραδιά νεολαίας (16/8).
Η πηγή Κατσίκι, όπου έγινε το πάρτι νεολαίας
Μια ξαφνική μπόρα (μετά από 2,5 μήνες ανομβρίας το βράδυ της 14/8) ανησύχησε λίγο τους πανηγυριστές, ευτυχώς όμως ήταν σύντομη και 250 άτομα περίπου, μετά το φαγητό άκουσαν παραδοσιακά ηπειρώτικα τραγούδια, χόρεψαν και διασκέδασαν μέχρι τις 5 το πρωί. Τη δεύτερη μέρα, η πανέμορφη πλατεία του χωριού κατακλύστηκε από 500 άτομα, καθώς και πολλοί κοντοχωριανοί (από Στρατίνιστα, Αγία Μαρίνα, Χαραυγή κ.ά.) τίμησαν την Καστάνιανη. Ο παραδοσιακός κοφτός, το φαγητό που σερβίρεται σε κάθε πανηγύρι εξαντλήθηκε και ο χορός κράτησε ως τις 8 π.μ. της 16/8! Αποκορύφωμα; Το «πάρτι νεολαίας» που έγινε στη βρύση «Κατσίκι», λίγο έξω από το χωριό. Ο Καστανιανίτης dj Τάσος Τσ. ξεσήκωσε μικρούς και μεγάλους από τις 10 μ.μ. της 16/8 ως τις 11 π.μ. της 17/8! Το παρών έδωσαν και δεκάδες νέοι και μεγαλύτεροι από την ευρύτερη περιοχή. Το «πάρτι νεολαίας» Καστάνιανης, αν όλα κυλήσουν ομαλά, θα εξελιχθεί σε «πάρτι νεολαίας Πωγωνίου» τα επόμενα χρόνια.
Χορός στην Καστάνιανη, το βράδυ της 14ης Αυγούστου, φωτογραφία της Μαριλένας Δεδότση
Να αναφέρουμε και τα ονόματα των μουσικών και των τραγουδιστών που έδωσαν τον καλύτερο εαυτό τους δύο βράδια για να διασκεδάσουν τους πανηγυριστές και να ικανοποιήσουν όλες τις μουσικές τους επιθυμίες: Κλαρίνο: Αποστόλης Μπίλλης και Γιώργος Μπίλλης, ο οποίος, αν συνεχίσει έτσι θα αφήσει εποχή. Κιθάρα: Βαλάντης Καλογιάννης. Βιολί: Θωμάς Χαλιγιάννης. Αρμόνιο: Κωνσταντίνος Νεοφώτιστος. Ντέφι: Σπύρος Κολλιούσης και Θανάσης Μπίλλης.
Ο νεαρός Θανάσης, που όπως και οι δύο κλαρινίστες έχουν καταγωγή από την Καστάνιανη, μας θύμισε τον αείμνηστο Μάνθο (Ματθαίο) Σταυρόπουλο, το κορυφαίο «ντέφι» της Ηπείρου, τον προηγούμενο αιώνα. Τραγούδι: Κώστας Ντρίκος, ο… φωτεινός παντογνώστης όλων των πωγωνήσιων τραγουδιών και Ελένη Ευαγγέλου μια νεαρή τραγουδίστρια, με μεγάλες φωνητικές δυνατότητες, όπως έδειξε τα δύο βράδια. Είναι ενδεικτικό, ότι στο διήμερο πανηγύρι της Καστάνιανης ακούστηκαν μόνο παραδοσιακά ηπειρώτικα και λίγα νησιώτικα, που ζητήθηκαν από κάποιες παρέες και ερμήνευσε εξαιρετικά η Ελένη Ευαγγέλου. Μελαγχολούμε όταν ακούμε νεοδημοτικά (καλύτερα… σκυλοδημοτικά) και τσιφτετέλια σε άλλα μέρη της Ηπείρου.
Κώστας Ντρίκος, Ελένη Ευαγγέλου και ο Αποστόλης Μπίλλης
ΕπίλογοςΌπως είχαμε γράψει και πέρσι, το Πωγώνι αντιστέκεται. Ευχάριστο νέο είναι ότι δρομολογήθηκε η επέκταση της Ιόνιας Οδού, όχι όμως ως την Κακαβιά, άγνωστο γιατί. Θα φτάσει ως το Χάνι Δελβινακίου (;) και τα περίπου 20 χλμ. ως την Κακαβιά θα μείνουν όπως είναι σήμερα; Για ποιο λόγο; Μάθαμε επίσης, ότι ιστορική γαλακτοβιομηχανία της Ηπείρου, που αγοράστηκε πρόσφατα από νέους Έλληνες καταξιωμένους επιχειρηματίες (σχετικό ρεπορτάζ είχε δημοσιεύσει πρόσφατα το «Πρώτο Θέμα»), πιθανότατα θα μετεγκατασταθεί στο Καλπάκι ή ακόμα πιο κοντά στα σύνορα. Μια τέτοια κίνηση θα δώσει ζωή και ίσως, θέσεις εργασίας στο Πωγώνι. Από εκεί και πέρα και η Πολιτεία οφείλει να δώσει κίνητρα σε νέους ανθρώπους να εγκατασταθούν στην περιοχή, που μαγεύει όσους την επισκέπτονται, αλλά δεν έχει τις στοιχειώδεις υποδομές για να εγκατασταθεί μόνιμα σε αυτή ένα νέο ζευγάρι…
Πλάτανος στη θέση 'Κατσίκι' της Καστάνιανης, με θέα το όρος Μουργκάνα
Τέλος, κάτι για το Υπουργείο Πολιτισμού! Οι αρχαιολογικές ανασκαφές στο Πωγώνι, κυρίως στην περιοχή του ποταμού Γορμού έχουν σταματήσει. Στην Καστάνιανη, η οποία έχει κι ένα μοναδικό πανελλαδικά Μουσείο φυσικής Ιστορίας που δεν λειτουργεί για γραφειοκρατικούς λόγους, δεν έχουν γίνει ποτέ αρχαιολογικές ανασκαφές. Υπάρχουν σημεία του χωριού, τα οποία σκόπιμα δεν αναφέρουμε, με τεράστιο αρχαιολογικό ενδιαφέρον. Αν ποτέ γίνουν ανασκαφές εκεί, όχι μόνο θα έρθουν στο φως πολύτιμα στοιχεία για την ιστορία της περιοχής, αλλά και θα «κλείσουν» οριστικά τα στόματα κάποιων γειτόνων που ορέγονται ελληνικά εδάφη. Όσοι ζούσαν σε αυτά τα εδάφη υποτάχτηκαν θεωρητικά, αλλά έμειναν πρακτικά αδούλωτοι και διατήρησαν αναλλοίωτη τη χριστιανική πίστη, την ελληνική γλώσσα και, κυρίως την εθνική συνείδηση και τη διάθεση προσφοράς προς την Ελλάδα, παρά το ότι αυτοί που κυβερνούν διαχρονικά τούτο τον τόπο τους αγνοούν και τους πληγώνουν…
*Φωτογραφία της Μεγάλης Παναγιάς: Ελένη Κυρλή.
Οι υπόλοιπες φωτογραφίες είναι του κύριου Παναγιώτη Καλαμπόκα, τον οποίο και ευχαριστούμε θερμά που μας έδωσε την άδεια να τις χρησιμοποιήσουμε.
https://www.protothema.gr/stories/article/1685345/kastaniani-pogoniou-oi-akrites-pou-epimenoun-me-prosilosi-stin-paradosi/